منو 
- یکشنبه 02 بهمن 1401 :: 01:57
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ثروت و موقوفات فراوانی داشته است که امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ثروت و موقوفات فراوانی داشته است که امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است.
مروری بر گنجینه های ارزشمند بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
به گزارش دیدشهر(didshahr.ir)، شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۶۵۰ هجری قمری در یک خانواده عارف و سرشناس در شهر اردبیل متولد شد وی ۳۵ سال عمر خود را در شهر اردبیل به تزکیه نفس و ارشاد مریدان خود، که به بیش از صد هزار نفر می رسید پرداخت.
محل سکونت شیخ صفی که در بیرون دروازه اسفرس اردبیل قرار داشت و در زمان حیات او به خانه “بله یوسف” شهرت داشت منزل، مدرسه، محل ارشاد و خانقاه او به حساب می آمد.
شیخ در سال ۷۳۵ هجری قمری در سنّ ۸۰ سالگی درگذشت و در خانه خود دفن گردید.
بعد از درگذشت شیخ فرزندش صدرالدین موسی جانشین او شد و او در این دوران گنبد الله الله، مقبره و قسمتی از حرمخانه فعلی را بر روی مزار شیخ صفی ساخت.
در این باره بخوانید:
صفی الدین اردبیلی؛ عارفی سیاستمدار
معرفی کامل مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
علاوه بر توسعه ساختمان، از زمان دارالامان قرار گرفتن شهر اردبیل توسط امیر تیمور گورکانی و اهدای موقوفات و هدایای بسیار به بقعه، تعداد و حجم موقوفات و هدایا روز افزون بود به طوری که در زمان سلطنت صفویان موزه کم نظیری از این هدایا ترتیب یافت و کتابخانه معظمی در بقعه ایجاد شد.
موقوفات بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه ثروت و موقوفات فراوانی داشته است که امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است.
در سال ۱۳۴۸ کتابخانه ملی تبریز اقدام به چاپ سندی کرد که صورت اموال بقعه شیخ صفی در ۲۵۰ سال پیش را شامل می شد و به دستور سید محمد قاسم بیگ صفوی، متولی بزرگ بقعه، از اموال و نفایس بازمانده از یغمای آستان شیخ صفی، به سال ۱۱۷۲ه.ق. تهیه شده بود.
یک سیاح آلمانی به نام آدام اولئاریوس که در قرن یازده هجری قمری از این بقعه دیدن کرده در سفرنامه خود می نویسد که موقوفات بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل به اندازه ایست که اگر جنگی پیش آید، بقعه بیش از شاه برای تجهیز یک ارتش امکانات مالی دارد.
این موقوفات که به وسیله مریدان شیخ، امیر تیمور گورکانی و سلاطین صفوی فراهم شده بود، مشتمل بر املاک و مستغلاتی بود از قبیل دهات، کاروانسراها، بازارها، حمام ها، میادین، دکاکین و زمین های مزروعی در شهرهای اردبیل، تبریز، قزوین، اصفهان، سراب، مغان، آستارا و گیلان و گرگان و حتی بلخ … متأسفانه همه این موقوفات بدون دلیل به تصرف اشخاص در آمده است.
موزه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
موزه غنی و کم نظیر بقعه نیز به سرنوشتی بدتر از موقوفات دچار شده است.
اشیای گرانقیمت این موزه از طریق هدایای مریدان شیخ و سلاطین، در مدت چهار صد سال گردآوری شده بود و این موزه واقعاً همه چیز داشت: از در و پنجره های مطلا و مذهب و صندلی نقره ای گرفته تا ظروف چینی با ارزش، سیب های طلایی، روپوش های زردوز قرمز رنگ، فرش های عتیق و بی نظیر، چراغ و قندیل های طلایی و نقره ای، شمع دان های طلایی و مرصع، مینیاتورهای بسیار زیبا و نفیس، نرده ها و پنجره های طلایی مشبک، انواع و اقسام وسایل و آلات مرصع… سنگ های قیمتی (لعل – یاقوت، فیروزه و یشم) قلیان هایی به اشکال فیل و جغد و گربه و … از همه این اشیای ارزشمند به تعداد زیاد در موزه موجود بود.
از آن جمله بود هشت عدد پیاله عقیق و یشم فادزهر سفارشی شاه عباس کبیر به استادان چینی، که در داخل هر کدام از آنها یک نقاشی با انتخاب موضوع ترسیم شده بود.
وقتی درون آنها را با آب پر می کردند این تصاویر به صورت برجسته و سه بعدی دیده می شد.
یکی از نقاشی ها مراسم نماز جمعه در مسجد شیخ لطف الله اصفهان و دیگری آسمان پر ستاره کرمان را نشان می داده است.
تاریخ صنایع ایران در مورد موزه شیخ صفی می نویسد که بزرگترین شاهکارهای هنری ایران که امروزه در موزه های متعدد نقاط مختلف دنیا پراکنده است، در این موزه جمع آوری شده بود.
از امکانات این موزه یکبار در زمان شاه طهماسب دوم و دفعات دیگر در عهد نادر شاه افشار، برای تجهیز قشون استفاده شد و مقدار زیادی از طلاجات، جواهرات، تحف و هدایا و دارایی و ثروت بقعه مهدور و مصروف گردید.
بعد از انقراض صفویان و اشغال اردبیل توسط افاغنه، لزگی ها و ترک های عثمانی، به طور مکرر دست های غارتگران به این موزه دراز شد و مقدار معتنابهی از آثار گرانبهای هنری آن به غارت رفت و نادر شاه افشار نیز تا زنده بود هرگز از دست درازی به این بقعه سیر نشد و در هر سفر به هر بهانه ای خود و اطرافیانش از غارت اشیای بقعه دریغ نورزیدند.
از جمله: گنجینه هایی از قبیل مقاله حضرت شیخ مذهب، مصور و منحصر به فرد، لوحه هایی به خط کوفی و با امضای کتبه علی ابن ابیطالب (علیه السلام) یا حسین بن علی (علیه السلام)، ۱۲ جلد کتاب مجلّد بی نظیر در جهان، خمسه نظامی مصور و مقطع به تعداد زیاد، نسخه های متعدد به خط میرعماد، مرقعات گران قیمت، شش مجلّد قرآن، تیمورنامه هاتفی، نقره های آستانه به مقدار زیاد (به بهانه ضرب سکه در رشت)، قلیان ها، کاسه فیروزه و ظروف عتیق و یشم فادزهر توسط نادر و همراهانش از بقعه خارج شده است.
گویا یک یا دو عدد از ظروف عقیق یشم نصیب سران عشایر خمسه و زنجان و جد ذوالفقاری ها شده است و بنا به اظهار مسئول میراث فرهنگی استان اردبیل تا این زمان این ظروف توسط هیچ یک از محافل فرهنگی، تاریخی و هنری معرفی نشده است و معلوم نیست به هنگام تاراج ذخایر نادری در کلات به دست چه کسی افتاده و در کجا دفن شده و یا از بین رفته است.
پس از آن نیز دستبردهای زیادی از طرف صاحبان قدرت و فرمانروایان و مهاجمین به موزه بقعه زده شد تا این که در اوایل قرن حاضر به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه باقیمانده اشیای موزه همراه با روکش های طلایی و تیرک طلایی آستانه جمع آوری و به تهران منتقل گردید.
کتاب ها و کتابخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
جهانگردانی که در آن تاریخ از این کتابخانه دیدار داشته اند، از عظمت و غنای کتابخانه و منحصر به فرد بودن آن در ایران سخن ها گفته اند.
کتابخانه بقعه شیخ صفی در زمان حیات خود شیخ و با اهدای کتاب های نفیسی از طرف مریدان او تأسیس گردید.
کسانی که از کشورهای دور و نزدیک برای زیارت شیخ می شتافتند جز هدایای دیگر کتاب هایی نیز به او تقدیم می کردند.
این روال بعد از وفات شیخ نیز ادامه یافت و در عهد شاه عباس اول کتابخانه بقعه به کمال غنا و اعتبار رسید.
کتاب های موجود در کتابخانه بقعه عموماً به زبان های عربی، فارسی و ترکی بودند و به خط های کوفی، ریحانی، ثلث و نسخ و با دست خطاطان معروف جهان اسلام نوشته شده بودند. اغلب کتاب ها جلدهایی از طلا و نقره و مینیاتور داشتند.
عظمت کتابخانه را از آنجا می توان فهمید که در آن فقط ۷۴۴ مجلد مصحف سی جزء و ۲۳۴ مجلد سی پاره قرآن مجید وجود داشته که ۳ جلد آنها به خط کوفی و به دست مبارک حضرت علی (علیه السلام) بر پوست آهو نوشته شده بود و ۳۲ مجلد نیز با همان مشخصات و به خط ائمه معصومین (علیهم السلام) نگارش یافته بوده است.
جهانگردانی که در آن تاریخ از این کتابخانه دیدار داشته اند، از عظمت و غنای کتابخانه و منحصر به فرد بودن آن در ایران سخن ها گفته اند.
در این باره بخوایند:
ماجرای فرش شیخ صفی الدین اردبیلی و انتقال آن به لندن
دایره المعارف بریتانیکا در این مورد می نویسد: “بقعه شیخ صفی الدین مساجد و مدارس بسیار عالی دارد و کتابخانه بسیار مهمی نیز توسط شاه عباس اول در آن ایجاد گردیده که دارای کمیاب ترین کتاب های خطی بود”.
شاه عباس کبیر در زمان حیات خود کتاب های فقهی سلطنتی را به آستانه قدس رضوی و کتاب های فارسی و ترکی و دواوین شعر را همراه با آلات و ظروف طلا و نقره و سنگ های قیمتی و اشیا و آثار هنری دستگاه سلطنتی، به بقعه شیخ صفی وقف کرد.
بر پشت این کتاب ها وقف نامه شاه عباس چنین ثبت شده است: “وقف نمود این کتاب را کلب آستان علی ابن ابیطالب علیه السلام عباس الصفوی بر آستانه منوره شاه صفی علیه الرحمه که هر که بخواهد مشروط بر آن که از آستانه بیرون نبرد و هر که بیرون برد شریک خون امام حسین (علیه السلام) بوده باشد. ۱۰۱۷ (وقف)”.
محمد حسن خان صنیع الدوله از ادبای عصر ناصری در کتاب خود مرآت البلدان ذیل کلمه اردبیل چنین آورده است: اردبیل در زمان صفویه زیاد معمور و آباد بوده و موقوفات زیادی برای طلاب و محصلین قرار دادند. کتابخانه اردبیل در آن عصر معروف دنیا و اغلب کتب آن به زبان عربی و قلیلی هم فارسی است و ترکی هم دارد و جلدشان غالباً طلا و هم نقره بوده ولی حالا چیزی از آنها باقی نیست.
دایره المعارف اسلامی می نویسد: “کتابخانه مهم شیخ صفی بزرگترین کتابخانه ایران است”.
این کتابخانه در سال ۱۸۳۸ میلادی به وسیله ژنرال پاسکویچ به سن پطرز بورک فرستاده شد و ضمیمه کتابخانه سلطنتی آن شهر گردید.
شرح این ماجرا را برای نخستین بار عبدالعزیز جواهر کلام در کتاب خود چنین آورده است: ” ژنرال سوشتلن که فرماندهی قشون روس را داشت، در بین راه اندیشه کرد که اگر بخواهد برای تملک کتابخانه به زور متوسل گردد چون کتابخانه در یک مرکز مذهبی و زیارتی قرار دارد ممکن است عکس العملی یا دردسری را سبب گردد. بنابراین با نقشه قبلی به خدعه و نیرنگ متوسل شد.
هنگامی که در ۲۶ جمادی الاخر ۱۲۴۳ (۲۵ ژانویه ۱۸۲۸) به اردبیل رسید مستقیماً عازم بقعه گردید و قشون خود را نیز در خارج از حصار بقعه نگهداشت. او کلیه علما و بزرگان شهر را به بقعه دعوت کرد. وقتی که مدعوین حضور یافتند خود و افسرانش برخاستند و به علامت احترام به مزار شیخ صفی تعظیم کردند و سپس یک قالی خراسانی و یک پرده زردوزی را که از تبریز آورده بودند در صحن مقبره شیخ گستردند و ۸۰۰ منات زر روسی نیز بر روی مزار قرار دادند.
اشیای نفیس موجود در موزه چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیل
آنگاه ژنرال خطاب به حاضرین چنین گفت: “البته آقایان علما و بزرگان شهر اردبیل استحضار دارند که در خاک امپراتوری روسیه مسلمانان زیادی زندگی می کنند و دولت روس نیز به دین اسلام احترام خاصی قائل است ولیکن مسلمانان ساکن خاک امپراتوری روسیه درباره احکام اسلام آگاهی لازم را ندارند وآن طوری که شایسته است از قوانین اسلام برخوردار نیستند.
بدین جهت امپراتور روس مایل است که رعایای مسلمان او با قوانین و احکام اسلامی به نحو احسن آشنا باشند تا مقامات دولتی احکامی برخلاف شرع اسلام درباره واجبات و منهیات آن ها صادر ننمایند. بنابراین به من مأموریت داده شده است که این فرش و پرده زردوز گران قیمت را به مزار شیخ اهدا نمایم و امپراتوری در مقابل این هدایای گرانبها از من خواسته است که از بزرگان و علمای شهر اردبیل تقاضا نمایم اجازه دهند که کتابخانه بقعه را به روسیه بفرستم تا کتاب های آن را به زبان روسی ترجمه کنند و برای ترویج دین اسلام در میان مسلمانان پخش نمایند. البته بعد از انجام این مراحل کلیه کتاب ها مجدداً به کتابخانه شیخ عودت داده خواهد شد”.
علما و بزرگان شهر ابتدا مقاومتی از خود نشان دادند و به فقهی و وقفی بودن کتاب ها اشاره کردند ولی چون دریافتند که گوش کسی بدین حرف ها بدهکار نیست و از دولت و حکومت نیز کاری ساخته نیست به ناچار تسلیم شدند و افسران روسی کتاب ها را به سرعت بسته بندی کردند و به روسیه فرستادند. وقایع نگار متذکّر می گردد که روس ها علاوه بر کتابخانه، موزه خانه شیخ را نیز به غارت بردند.
فهرست کتاب هایی که به روسیه منتقل شده به شرح زیر است:
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، به زبان عربی در فلسفه، تألیف محمّد بن علی – اسماء الحسنی مع ترجمه به عربی، تألیف سلطانعلی مشهدی – اسناد مناجات مخمس، به عربی – صحیفه کامله، تألیف عبدالله بن عمر، به عربی – طوالع الانوار و مطالع الانظار، تألیف بیضاوی، به عربی – شواکل الحور فی شرح هیاکل النور [دو نسخه] – الاشارات و التنبیهات – کتاب الکناش المعروف به کتاب الفاخر، تألیف محمد بن زکریا الرازی در طب – الجامع الکبیر المعروف بالحاوی، تألیف یحیی بن سعید هذلی حلی – مرقعات – روضه عین القضاه همدانی – کتاب علم، تألیف غزالی – لوایح جامی – مرقعات [هشت نسخه] – تحفه شاهی – مقاله خواجه انصاری – کیمیای سعادت غزالی – تاریخ طبری (به فارسی) [سه نسخه] – فردوس التواریخ – روضه الصفاء میرخواند در یازده جلد – خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخیار، تألیف خواندمیر – حبیب السیر – جواهر الاخبار – جامع التواریخ رشیدالدین – ظفرنامه تیموری [دو نسخه] – مطلع السعدین و مجمع البحرین، از عبدالرزاق سمرقندی [دو نسخه] – صفوه الصفا، از ابن البزاز – بیاض (مکالمه شاه طهماسب با ایلچیان) – شرف نامه – تاریخ المآثر کالدررو الجواهر – روضه الاحباب فی سیره النبی والآل و الاصحاب – مجمع الانساب – احسن الکبار فی معرفه الائمه الأطهار، تألیف محمد بن زید بن عربشاه حسینی – احسن الکبار فی معرفه الائمه الأطهار، (جلد دوم) – خلاصه الاشعار و زبده الافکار – مجموعه شعر – خمسه نظامی – دیوان اشعار – شاهنامه (چهار نسخه) – دیوان انوری – دیوان جامی – دیوان اشعار متفرقه (متعدد) – خسرو شیرین – حدیقه حکیم سنایی – دیوان خاقانی – دیوان صیفی – دیوان عطار – دیوان کمال الدین [دو نسخه] – گلستان سعدی – بوستان و منتخب بوستان – گلشن راز – کلیات دهلوی – آثار نظامی گنجوی (متعدد) – منتخب دیوان خسرو – هشت بهشت – لیلی و مجنون – منتخب خسرو و شیرین – ترجیع بند جامی – دیوان امیر حسن دهلوی – زاد المسافرین – دیوان خواجو – دیوان ابن یمین – کتاب مهر و مشتری – کلیات عماد المله والدینْ الفقیه الکرمانی – دیوان حافظ شیرازی – کلیات حکیم نزاری – دیوان کاتبی – غزلیات شاهی (سه نسخه) – کتب سبعه جامی – تحفه الاحرار (شعر) در سه مجلد – سبحه الابرار (نظم) – یوسف و زلیخا – سلسله الذهب (اشعار فارسی) – چهل حدیث جامی – دیوان اشعار – گوی و چوگان (نسخ متعدد) – تِمرنامه هاتفی (نسخ متعدد) – شاهنامه هاتفی – هفت منظر نظامی – دیوان بابافغانی – دیوان سهیلی – دیوان آصفی – رساله ملا سلطانعلی – آثارالمظفر – شاهنامه شاه اسمعیل – کلیات اهلی شیرازی – عقاید شاهی – کتاب مهر و وفا – دیوان مانی – حسن و دل – نزهه العاشقین – مرزبان نامه – ترجمه الفرج بعد الشده و الضیقه – کلیات نوائی – خمسه امیر علیشیر نوائی – دیوان نوائی (نسخ متعدد) و اسکندر نامه.
بعد از غارت بقعه به وسیله روس ها، دست های یغماگران دیگر نیز به کتابخانه و موزه دراز شد و فرمانروایان محلّی، متجاوزین و مهاجمین هر چه خواستند و توانستند از بقعه برداشتند و بردند.
گاهی هم متصدیان یا خدّام بقعه از راه حسن نیت و برای حفظ اشیا و کتب آن ها را به منازل خود می بردند و مخفی می کردند.
برای بعضی از این افراد یا ورّاث آنها برگرداندن این اشیا و کتاب ها میسّر نگشت و آنها یا از بین رفتند و یا از جاهای دیگر سر برآوردند.
در موزه ملی
در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه آنچه از اشیا و کتب در بقعه شیخ صفی باقی مانده بود به همراه قرآن مشهور به قرآن هفت منی در ۸۰ صندوق بزرگ بسته بندی و به تهران منتقل شد که امروزه در بخش اسلامی موزه ملی موجود و محفوظ است.
نسخه های انتقالی به بخش اسلامی موزه ملی به این شرح است:
قرآن مجید و جزوات، شامل: ۸۵ مجلد از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری از کاتبانی چون یاقوت مستعصمی و سهروردی (وفات: ۷۰۴ یا ۷۰۶) و یاقوت بن عبدالله (وفات: ۶۶۸) و حاجی عمادالقاری الطاووسی (وفات: ۸۷۰) و عماد محلاتی، با خطوط خوش کوفی و ثلث و ریحان و نسخ، از واقفانی چون شاه طهماسب صفوی و بهرام میرزا صفوی و حمزه میرزا و سلیم بیگلربیگی و کمال الدین علی بیک.
از این مجموعه قرآن های خطی، ده نسخه متعلق به قرن های سوم و چهارم هجری است که روی پوست آهو و با خط کوفی کتابت شده است.
به قلم دکتر یوسف معماری
